Niezwykłe wydarzenie w Przysusze: kongres PiS oraz uderzające dzieje tego miasta.

Więcej ważnych informacji znajdziesz na stronie głównej Onetu.

Chasydyzm

Chasydyzm, który dzisiaj jest symbolem skrajnej żydowskiej ortodoksji, narodził się w duchu kontestowania tradycyjnego judaizmu.

Najpierw na terenie należących do Rzeczpospolitej Podola i Wołynia, a potem na Mazowszu w XVIII w. popularność wśród Żydów zaczęli zdobywać wędrowni kaznodzieje, którzy odrzucali tradycyjne nauki, krytykując je za skostnienie i formalizm.

Zamiast ascezy i zagłębiania się w zawiłości Talmudu proponowali chwalenie Boga poprzez afirmację życia.

Stąd wzięły się charakterystyczne dla chasydów ekstatyczne modlitwy, taniec i śpiew, które w filmie „Austeria” z 1982 r. pokazał Jerzy Kawalerowicz.

Historia Przysuchy

• Na przełomie XVIII i XIX w. najważniejszym ośrodkiem chasydyzmu stała się Przysucha.
• W tym liczącym obecnie około 6 tys. mieszkańców mieście niedaleko Radomia aż do II wojny światowej Żydzi stanowili mniej więcej dwie trzecie całej populacji.
• Podobne proporcje występowały też w XVIII w., czyli w czasach, gdy żył i nauczał tam Jakub Izaak Rabinowicz.

Miejscowość zdominowana przez Żydów. W chwili przybycia Jakuba Izaaka Rabinowicza Przysucha liczyła tysiąc mieszkańców, w zdecydowanej większości Żydów. Miejscowość — początkowo jako osadę rzemieślniczą — na skrzyżowaniu dróg do Radomia, Szydłowca i Opoczna założył w 1710 r. stolnik sandomierski Antoni Czerminski, a już trzy lata później dokument z potwierdzeniem lokacji podpisał król August II Mocny.

1. Kolejny władca z dynastii Wettinów – August III – w 1745 r. nadał Przysusze prawa miejskie.
2. Kilka lat wcześniej, w 1739 r., jeden z lokalnych magnatów Jan Dembiński założył tu młyn, papiernię i kuźnię, zaś w drugiej połowie XVIII w. powstały kolejne zakłady, w tym rurarńia i tartak.
3. Miasto stało się również ośrodkiem handlu i posiadało aż trzy rynki: żydowski, polski (nazywany Urszulinem od imienia fundatorki kościoła) oraz niemiecki.

W XIX w. Przysucha stopniowo jednak podupadała, na co wpływ miały brak połączenia kolejowego oraz wyczerpanie się złóż rudy. Jeszcze w czasach zaborów – w 1869 r. straciła prawa miejskie.

Ostatnie lata Przysuchy

Poza usługami najwięcej osób trudniło się handlem: tekstyliami, galanterią, artykułami kolonialnymi, zegarkami, biżuterią, drewnem, bydłem, mięsem i wódką. Zapisane w Księdze Adresowej nazwiska właścicieli wskazują, że prawie wszystkie te firmy prowadzili Żydzi.

Roczne wpływy gminy żydowskiej w Przysusze wynosiły w tamtym okresie około 24 tys. zł, z których prawie jedną czwartą przeznaczano na uposażenie rabina, a nieco mniej na wsparcie dla najbiedniejszych.

Żydzi w Przysusze

Tych w żydowskiej społeczności miasta nie brakowało, bo aż jedna trzecia rodzin z tego powodu była zwolniona z obowiązku wpłacania składki na rzecz gminy.

Z drugiej strony zarząd gminy mógł sobie na takie zwolnienia pozwolić, bo zdecydowaną większość wpływów do budżetu zapewniały nie składki, ale opłaty z tytułu uboju rytualnego.

Koszmar wojenny

Zagładę społeczności żydowskiej w Przysusze przyniosła II wojna światowa.

Władze niemieckie najpierw przesiedliły tu Żydów z różnych miejscowości, następnie uniemożliwiły im ucieczkę przez wytyczenie getta, a w końcu przystąpiły do eksterminacji.

1. Zamkniętych w przysuskim getcie Żydów dziesiątkowały choroby i głód, zaś w ostatnich dniach października 1942 r. prawie wszystkich jego mieszkańców zapędzono do Opoczna, skąd pociągiem wywieziono do obozu zagłady w Treblince.
2. Niemcy starali się zatrzeć ślady po ponad dwuwiekowych dziejach tutejszych Żydów — zdewastowali cmentarz, a macew użyli do budowy muru przy posterunku żandarmerii.

Współczesność

W latach 80. XX w. władze planowały na terenie dawnego żydowskiego cmentarza park, ale ostatecznie zrezygnowano z tego pomysłu. Dzięki staraniom Fundacji Rodziny Nissenbaumów w 1987 r. przeprowadzono prace porządkowe na tym cmentarzu. W następnych latach działka została ogrodzona i wzniesiono dwa ohele upamiętniające Jakuba Izaaka Rabinowicza oraz jego ucznia — Symchę Bunima.

Tablica pamiątkowa

4 maja 2023 r. przy wejściu na cmentarz żydowski w Przysusze dzięki staraniom Muzeum Historii Żydów Polskich i Narodowego Instytutu Dziedzictwa została umieszczona tablica pamiątkowa.

W uroczystości wziął udział Naczelny Rabin Polski Michael Schudrich oraz arcybiskup łódzki Grzegorz Ryś.

W Domu Kultury w Przysusze zaprezentowana została wystawa „Byli sąsiadami. Ludzkie wybory i zachowania w obliczu Zagłady”.